حجت‌الاسلام دکتر سید حامد ملکوتی تبار، وابسته فرهنگی و مسئول خانه فرهنگ سفارت جمهوری اسلامی ایران در لاذقیه سوریه
وقف، یکی از کلیدهای اصلی در رفع مشکلات مردم است و تأکید زیادی در نهادهای مختلف جامعه دارد. نهادهای آموزشی یکی از مواردی هستند که بسیار از وقف کمک گرفته و توانسته‌اند با کمک وقف، خدمات شایسته و گرانبهایی را به فرهنگ و تمدن اسلامی و ایرانی ارائه کنند. وقف نقش بسیار مؤثری در شکل‌گیری هویت ملی و تثبیت آن در طول تاریخ بشر داشته است. ارکان فرهنگ و تمدن بشری بر پایه اعتقادات انسان‌ها بنا شده و اعتقاد و باورهای دینی و مذهبی از مهم‌ترین و پررنگ‌ترین دلایل شکل دادن تمدن بشری است.
انسان در طول تاریخ حیات خود برای تسکین خاطر و برقراری رابطه نزدیک با خدا و رسیدن به صلاح و رستگاری از طرق مختلف اقدام کرده که ازجمله آن‌ها وقف مال و اموال برای مصارف عمومی و عموم مردم است. ویل دورانت مورخ معروف در کتاب تاریخ تمدن و فرهنگ ایران آورده است: «دین به جامعه و دولت، توانایی و کفایتی عمیق و استادانه می‌بخشد. شعائر و آیین‌های دینی، به روح آرامش می‌دهد و همچون رشته‌هایی سبب پیوند نسل‌ها با یکدیگر می‌شود». وقف، نهادی کارآمد است که همواره در ارتقای دانش و بینش اجتماعی مردم نقش اساسی دارد، به‌خصوص در ابعاد علمی و توسعه دانش بشری. تأسیس مراکز علمی مانند مدارس و حوزه‌های علمیه، مکتبخانه‌ها، دارالفنون‌ها، نظامیه‌ها، مراکز درمانی، کتابخانه‌ها، مساجد و دارالشفاها تنها نمونه‌هایی از آثار وقف در جامعه به شمار می‌آیند.
این پژوهشگر اضافه می‌کند: وقف اثر بسیار شگرفی در اقتصاد اسلامی دارد و به عبارتی پیشران تمدن نوین اسلامی است. می‌دانیم نیازهای انسان شامل دو بعد جسمی و روحی می‌شود که هر کدام بر دیگری تأثیر متقابل و مستقیم دارد. از آنجا که اسلام تک‌بعدی نیست و هر دو بعد جسم و روح و دنیا و آخرت انسان را مورد توجه قرار می‌دهد، مال دنیا ابزاری برای رسیدن به سعادت ابدی و تقرب به خدا و کمال نهایی می‌شود که تمام انسان‌ها به دنبال آن هستند و زدودن فقر از چهره امت اسلامی یکی از راه‌های این تقرب است.
فقرزدایی و تقسیم ثروت و شریک کردن دیگران در اموال بسیار مورد تأکید اسلام و سبب رضایت و خشنودی خداوند است و نشر و توسعه آن، ارزش‌های اخلاقی و معنوی را به دنبال دارد. تحقق عدالت اجتماعی، جلوگیری از تمرکز ثروت، رشد و توسعه زندگی عمومی، رفاه مردم و زیرساخت‌های آن، بخشی از برکات وقف است که پیشران تمدن و تمدن‌سازی خواهد بود.
به وقف در آیات قرآن کریم و روایات نیز اشاره شده است. به‌طور نمونه خداوند در آیات ۴۶ سوره کهف و ۷۶ سوره مریم با عنوان «وَالْبَاقِیَاتُ الصَّالِحَات» وقف را ماندگارترین، پرسودترین و پرثواب‌ترین عبادت نامیده و در آیات ۱۷۷ بقره و ۹۲ آل‌عمران وقف را اصلی‌ترین وسیله ارتقا به مقام عالی ابرار قرار داده است و در آیه۲۰ سوره مزمل «وَمَا تُقَدِّمُوا لِأَنفُسِکُم مِّنْ خَیْرٍ تَجِدُوهُ عِندَ اللَّهِ هُوَ خَیْرًا وَأَعْظَمَ أَجْرًا» نیز آن را بهترین و سودمندترین توشه آخرت معرفی کرده است.
درباره وقف و ارزش و ویژگی‌های آن، روایات متعددی نیز نقل شده است. به طور نمونه رسول خدا(ص) در حدیثی مشهور فرموده‌اند: هر گاه فرزند آدم بمیرد عمل او قطع می‌شود مگر از سه چیز؛ صدقه جاریه که همان وقف است، علمی که از آن سود برده شود یا فرزند صالحی که برای او دعا کند. وقف پیش از اسلام و از آغاز خلقت بشر در افکار و اندیشه‌ها و زندگی عملی انسان وجود داشته است. بنای کعبه مشرفه که توسط حضرت آدم بنا شد، یکی از بزرگ‌ترین موقوفات بشری است. کعبه نخستین مکان وقفی است که بعدها توسط حضرت ابراهیم و اسماعیل(ع) بازسازی شد تا پناهگاهی برای مردم در بیابان بی آب و علف باشد.
هر چند پیش از اسلام وقف به معنای دقیق کلمه وجود نداشت ولی انواعی از تخصیص اموال و املاک به معابد و امور خیریه و افراد وجود داشته که از جهاتی شباهت‌هایی با وقف دارند. ازجمله در بخشی از کتاب دانیال نبی آمده است: «گناهان خود را به صیدقا و خطاهای خود را بر احسان کردن بر فقیران فدیه بده». وقف در میان دیگر ادیان آسمانی و الهی نیز به اشکال مختلف وجود داشته است. رومیان با نظام مؤسسات کنیسه و مؤسسات خیریه آشنا بودند. این مؤسسات به اداره فقیران و ناتوانان می‌پرداخت و اموالی به این مؤسسات اختصاص می‌یافت تا به مصرف فقرا و ناتوانان برسد. موارد زیادی از وقف نیز در سیره پیامبر اسلام(ص) و ائمه(ع) دیده می‌شود.
وقف، آثار متعالی برای فرد و جامعه دارد. بیشترین اثر و برکت وقف به انسان یا واقف برمی‌گردد. با وقف، درون انسان پاک و پالایش شده، نفس تزکیه و دل از تعلقات مادی و دنیایی پاک می‌شود. ضمن اینکه روحیه مال‌اندوزی در قرآن بسیار مذمت شده و با وقف، تکیه بر ثروت دنیوی از انسان دور می‌شود. وقف آثار بیرونی زیادی هم دارد و به‌طور نمونه برای رفع بسیاری از مشکلات و معضلات اجتماعی مؤثر است. وقف از مشکلات مالی مردم گره‌گشایی کرده و با دور کردن فقر و محرومیت از جامعه سبب می‌شود عدالت اجتماعی در جامعه گسترده شده و اختلاف طبقاتی از بین برود.
اما متأسفانه اطلاع‌رسانی خوبی در زمینه وقف به مردم نشده و حتی نمی‌شود. بسیاری از مردم نمی‌دانند وقف چیست و فکر می‌کنند وقف تنها به مسجدسازی و مدرسه‌سازی ختم می‌شود. فرهنگ وقف بین عموم مردم، فرهنگی ناشناخته است و رسانه‌ها و مسئولان کمتر به آن پرداخته‌اند. تألیفاتی هم که در این زمینه شده، میان محققان دست به دست شده و واقفان اصلی و مردم از این مصادیق کمتر برخوردار هستند.
لازم است دایره وقف نسبت به نیازهای روز جامعه گسترش پیدا کند. وقف‌هایی برای تسهیل ازدواج، مسکن، اشتغال جوانان، درمان بیماران نیازمند، رسیدگی به محرومان و مستمندان، زندانیان و گرفتاران جامعه یا وقف برای علوم و فنون روز و پیشرفت‌هایی که بشر به آن نیاز دارد، آموزش حرفه و فن به جوانان و... از جمله وقف‌هایی است که جامعه ما به آن نیاز دارد. لازم است واقفان را توجیه و به سمت وقف‌های جدید هدایت کنیم و بدانیم وقف تنها مسجد ساختن نیست.
نظر شما